KADOYA Hidenori(35)
Este articulo analiza, desde un punto de vista teorico, el mecanismo que genera la discriminacion lingŭistica a partir de ejemplos reales entre hablantes de distintos idiomas; y demuestra la existencia de un poder jerarquizado en la comunicacion humana que ejerce de telOn de fondo en la violacion de los derechos lingŭisticos.
Por otra parte, pone en evidencia la capacidad de la lengua construida para realizar una comunicacion imparcial entre los usuarios de diferentes lenguas y por ultimo la contrasta con el idioma inglĉs, que por ser una lengua no construida, nunca posibilita una comunicacion justa y equitativa (1).
Ŝlosvortoj : planlingvo, Esperanto, lingva rajto, lingva diskriminacio
Kiam oni diskut'as ĉirkaŭ fundament'a'j hom'rajt'o'j kaj la stat'o, ke ili est'as nul'ig'it'a'j, nom'e diskriminaci'o, ne oft'e menci'it'a est'as lingv'o. Cert'e post la modern'a epok'o, laŭ'temp'e divers'form'a'j diskriminaci'o'j est'as problem'ig'it'a'j. Diskriminaci'o kontraŭ ĉiu minoritat'o grad'e est'as vast'e agnosk'at'a, ĉef'e pro la protest'o'j de koncern'at'o'j. Kompar'e kun la soci'o antaŭ 25, aŭ nur 10 jar'o'j, oni pov'as tre facil'e montr'i kiom eg'e ni'a soci'o est'as progres'it'a. Tamen pri lingv'a diskriminaci'o, la tem'o de ĉi tiu artikol'o, ni ne pov'as trov'i grand'a'n soci'a'n ŝanĝ'iĝ'o'n, kaj ĝi okup'as tre special'a'n lok'o'n en divers'a'j diskriminaci'o-problem'o'j.
Ĉi tie “lingv'a diskriminaci'o” ne signif'as diskriminaci'o'n per lingv'o, far'it'a uz'ant'e diskriminaci'a'j'n vort'o'j'n aŭ fraz'o'j'n. Mi uz'as la koncept'o'n por indik'i iu'j'n fenomen'o'j'n ĉirkaŭ lingv'a ekzist'manier'o, kaj stat'o'j'n, kie rajt'o'j al lingv'o'j est'as ne'at'a'j(2). Sed nun'temp'e la difin'o'j de ĉi tiu'j relativ'e nov'a'j koncept'o'j ne est'as mem'klar'a'j, kaj la ambigu'ec'o de'ven'as de la fakt'o, ke montr'i, kia est'as lingv'a rajt'o, por kiu'j kaj kiel ili funkci'as, est'as mal'facil'e.
Lingv'a rajt'o est'as unu el la rajt'o'ide'o'j, kiu est'as trov'it'a aŭ kre'it'a por ke lingv'e minoritat'a'j grup'o'j ek'hav'u teori'a'n baz'o'n por protest'i kontraŭ lingv'e majoritat'a grup'o, kies lingv'o est'as oft'e ŝtat'o-lingv'o. Tiam kiam rajt'o de soci'e mal'fort'a'j lingv'o'j problem'iĝ'is, ankaŭ la ide'o de lingv'a diskriminaci'o est'is kre'it'a. “Lingv'a rajt'o est'as unu sfer'o de rajt'o'j de minoritat'o'j, kaj rajt'o'j de minoritat'o'j est'as ... inkluziv'it'a'j en la tut'o de hom'rajt'o'j. (3) Ĉi tiu koncept'o tir'is atent'o'n de minoritat'o'j, kiu'j uz'as mal'grand'a'n lingv'o'n soci'e mal'avantaĝ'e trakt'it'a'n. Sed kiam oni intenc'as garanti'i lingv'a'n rajt'o'n tra konkret'a politik'o, oni tuj trov'as mur'o'n. Ekzempl'e soci'o'lingv'ist'o en Japani'o, San'o Naoko(4) dir'as ĉi tiel diskut'ant'e lingv'a'n rajt'o'n de mal'grand'a'j lingv'o'j.
Se oni don'as “lingv'a'n hom'rajt'o'n” al iu lingv'o, kaj la lingv'o sukces'as ek'hav'i sufiĉ'e da “oficial'ec'o” en ĝi'a region'o, oni tre mal'facil'e pov'as dir'i, ke la lingv'o est'as “minoritat'a lingv'o”. La cel'o de lingv'a rajt'o est'as gard'i lingv'o'j'n, kiu'j risk'as est'i ekskluziv'it'a'j de la aplik'o de “oficial'ec'o”. Tamen ju pli konkret'a'n politik'o'n “lingv'a hom'rajt'o” postul'as, des pli mult'e preciz'e oni disting'as “lingv'o'n, kies rajt'o est'as garanti'end'a” kaj “lingv'o'n, kies rajt'o ne est'as garanti'end'a”. Al kiu nivel'o oni pov'as util'ig'i iu'n lingv'o'n oficial'e? Ĉu la koncern'a lingv'o mem hav'as tradici'a'n geografi'a'n region'o'n? Ĉu la lingv'o est'as ge'patr'a lingv'o de la parol'ant'o'j? Ĉu la lingv'o'n oni skrib'as, aŭ pov'os skrib'i? Kaj divers'a'j lingv'o'form'o'j, “dialekt'o'j aŭ lingv'a'j variant'o'j laŭ generaci'o'j kaj soci'o'klas'o'j” k.t.p., ne pov'as est'i elekt'it'a'j pro ili'a soci'a ekzist'manier'o kaj intern'a esenc'o.
Ni pens'u konkret'e. Komenc'e ni kompren'u la ide'o'n, lingv'a rajt'o, kiel rajt'o ne est'i mal'permes'it'a uz'i si'a'n unu'a'n lingv'o'n, kaj rajt'o ĝu'i oficial'a'n serv'o'n, ekzempl'e eduk'ad'o'n. Tiam unu'e problem'iĝ'as la en'hav'o de la unu'a “lingv'o”. En kia mezur'o de vort'o-son'o sistem'o oni agnosk'as kiel lingv'o, kiu est'as kvalifik'it'a por far'iĝ'i “unu'a lingv'o”? Trov'i la neŭtral'a'n norm'o'n, al kiu neni'u plend'as, est'as ne'ebl'e. Ĉu oni akcept'as i'o'n parol'at'a'n en la Tôhoku-region'o en la nord'a part'o de Japani'a insul'ar'o, kiel “la Kesen-lingv'o” aŭ ne (5)? Se jes, neces'iĝ'as politik'o por oficial'e garanti'i rajt'o'n uz'i la Kesen-lingv'o'n al tiu'j, kiu'j parol'as ĝi'n kiel la unu'a lingv'o. Ali'e se oni akcept'as, ke mal'nobl'a lingv'o de labor'ist'a klas'o, kiu neniam est'as skrib'it'a, est'as “ili'a unu'a lingv'o”, el la vid'punkt'o de universal'ec'o de rajt'o-garanti'ad'o, neces'iĝ'as instru'i la mal'elegant'a'n lingv'o'n kaj eduk'i uz'ant'e la mal'elegant'a'n lingv'o'n. Region'a dialekt'o kaj klas'a dialekt'o est'as ekskluziv'it'a el la objekt'ar'o de lingv'o'politik'a zorg'ad'o, ĉar ili ne est'as oni'dir'e sen'de'pend'a'j lingv'o'j. Sed la elimin'ad'o hav'as neni'a'n universal'a'n baz'o'n. Tial ili'a por'sen'de'pend'iĝ'a lukt'o nepr'e far'iĝ'as politik'a ag'ad'o, sen'rilat'e al lingv'a'j stud'o'j. Ĉi tiel ni ne kapabl'as respond'i al la demand'o, kio est'as lingv'o kontent'ig'ant'e ĉiu'j'n. Pro tio lingv'a rajt'o, kiu inkluziv'as lingv'o-koncept'o'n mem, dev'as rest'i io arbitr'a, kaj la koncept'o, lingv'a rajt'o, ŝajn'as est'i sen en'hav'o.
Sed cert'e ni trov'as fenomen'o'j'n, ke hom'rajt'o'j est'as klar'e atenc'it'a'j rilat'e al lingv'o. Kaj tut'e ne'i la ide'o'n, lingv'a rajt'o, kontraŭ'dir'as ni'a'n ĉiu'tag'a'n sent'o'n, kiu'n ni hav'as trov'int'e la atenc'o'j'n. Ekzempl'e kelk'a'j lingv'o'j est'as leĝ'e mal'permes'it'a'j kaj far'iĝ'is objekt'o de pun'o. Tia histori'a spert'o ne hezit'ig'as ni'n soci'e problem'ig'i la fenomen'o'n uz'ant'e la koncept'o'n, lingv'a rajt'o, kiel atenc'o kontraŭ lingv'a rajt'o. La cel'o de ĉi tiu diskut'et'o est'as re'pens'i kial ni trov'as problem'ec'o'n en la klar'a fenomen'o kiel atenc'o, kaj montr'i unu manier'o'n por solv'i la problem'o'n, nom'e Esperant'o. Eĉ se ni uz'as ambigu'a'n ankoraŭ ne sufiĉ'e rafin'it'a'n lingv'a'n rajt'o'n kiel komenc'o-punkt'o, ni pov'as trov'i almenaŭ unu konsekvenc'o'n teori'e. Argument'i la fakt'o'n est'as la cel'o. En la sekv'a sekci'o, por konstru'i la argument'o'n, mi pren'as ekstrem'a'j'n ekzempl'o'j'n, kiu'j ne hezit'ig'as ni'n, ĉu tio est'as problem'o de lingv'a rajt'o aŭ ne.
En kia situ'o evident'e problem'iĝ'as lingv'a rajt'o? Kiel util'a komenc'ej'o de diskut'o ni vid'u ekzempl'o'j'n, kiu'j'n SKUTNABB-KANGAS k.a. kolekt'is (6).
(1) En la nord'a part'o de Skandinavi'a du'on'insul'o kaj la Kola-du'on'insul'o loĝ'as “minoritat'a naci'o” nom'it'a Same'o'j, kaj ili ten'as propr'a'n kultur'o'n kaj lingv'o'n. Iu Sameino, kiu labor'as en petrol'ŝip'o, skrib'as leter'o'n al ties nask'int'o en la norveg'a lingv'o. Ĉar tiu neniam lern'is skrib'i en si'a propr'a unu'a lingv'o. La nask'int'o ne tre bon'e kompren'as la norveg'a'n, sekv'e tiu dev'as pet'i najbar'ul'o'n traduk'i si'a'n respond'a'n leter'o'n. Ili pov'as inter'parol'i en si'a lingv'o, sed telefon'ad'o tra Atlantik'o kost'as mult'e. En unu el la plej riĉ'a'j land'o'j en la mond'o, kie oficial'e 100 procent'o'j da loĝ'ant'o'j pov'as skrib'i kaj leg'i, la nask'int'o kaj nask'it'o neniam lern'is skrib'i en si'a ge'patr'a lingv'o.
(2) Kurd'o el Turki'o, kiu loĝ'as en Dani'o kaj ek'hav'is si'a'n unu'a'n infan'o'n. Tiu nom'is la infan'o'n Mizgin, kaj prov'is vojaĝ'i al Turki'o por montr'i la infan'o'n al si'a'j ge'av'o'j. Por far'i tio'n oni dev'as kun'met'i infan'a'n nom'o'n en la pasport'o. Sed turki'a ambasad'o rifuz'is met'i kurd'a'n nom'o'n en pasport'o. Prem'ad'o de Dani'a Helsink'i-komitat'o ebl'ig'is la kun'met'ad'o'n post 3 jar'o'j, kaj dum'e ge'av'o'j ne pov'is vid'i la infan'o'n. Ĉar kurd'a nom'o est'as mal'permes'it'a en Turki'o.
(3) La elektr'a kompani'o Phillips mal'permes'is labor'ist'o'j'n en Dani'a fabrik'o parol'i en la ali'a lingv'o ol la dan'a en 1990. Turk'a'j in'o'j, kiu'j ne tre bon'e parol'as la dan'a'n est'as mal'ebl'ig'it'a'j komunik'iĝ'i reciprok'e. La fabrik'a ĉef'ul'o est'as demand'it'a en televid'a intervju'o, ĉu ili postul'as ankaŭ ekster'land'a'j'n gast'o'j'n parol'i en la dan'a en la fabrik'o, kaj tiu respond'is, ke “kompren'ebl'e la angl'a est'as escept'o”.
(4) Iu jun'a emigr'int'o el Finnlando, kiu loĝ'is en Svedi'o, rest'is en mal'san'ul'ej'o en Stockholmo. 'Tiu pren'is mult'e da medikament'o, sed dum'nokt'e sufer'is dolor'eg'o'n. 'Tiu prov'is klar'ig'i si'a'n dolor'o'n al zorg'ist'o'j, sed neni'u kompren'is la finn'a'n lingv'o'n. 'Tiu sen'esper'iĝ'is, kaj salt'is el fenestr'o en la 5a etaĝ'o, kaj mort'is.
La ekzempl'o'j (1)-(4) montr'as fenomen'o'j'n, en kiu'j oni ne pov'is far'i i'o'n, kio'n oni sen'dub'e dev'as pov'i far'i, kio'n mult'a'j hom'o'j en ĉiu koncern'a komun'um'o natur'e far'as ĉiu'tag'e. Lingv'o kaŭz'is la fenomen'o'j'n, kaj rezult'is, ke hom'a'j fundament'a'j rajt'o'j est'is atenc'it'a'j(7). Ek'sci'int'e la supr'e menci'it'a'j'n ekzempl'o'j'n, tre probabl'e ĉiu'j trov'os bezon'o'n ŝanĝ'i la stat'o'j'n. Inter'ali'e en la 4a ekzempl'o la rajt'o sufiĉ'e komunik'iĝ'i en medicin'ej'o kaj ĝu'i plen'a'n medicin'o'n, nom'e viv'o'rajt'o est'as sen'per'e atenc'it'a. Ĉi tiu'j est'as “diskriminaci'a'j fenomen'o'j rilat'e al lingv'o”, ali'vort'e “lingv'a diskriminaci'o”, kaj tut'e ne est'as “ne'evit'ebl'a tragedi'o”, nek “ne'help'ebl'aĵ'o”. Sed kial oni pov'as atest'i, ke ili ne est'as ne'evit'ebl'a'j? Ĉi tiu demand'o est'as la tem'o ĉi tie pri'pens'at'a.
Unu'e ni ekzamen'u la kaŭz'o'j'n de ĉi tiu'j rajt'o'atenc'o. La unu'a'j 3 okaz'o'j est'as relativ'e facil'e kompren'ebl'a'j pri la fon'o'j. En Norvegi'o dum long'a temp'o oni al'pren'is asimil'a'n politik'o'n kontraŭ hom'o'j ĝeneral'e nom'it'a'j Same'o'j, sub la influ'o de soci'a Darvin'ism'o. Sekv'e la same'a lingv'o est'as intenc'e ekskluziv'it'a de oficial'a eduk'il'o kaj lern'o'objekt'o, kvankam iu'j hom'o'j uz'as la lingv'o'n kiel la unu'a lingv'o (8). La ekzempl'o (1) est'as la rezult'o. Nun'temp'e sub la same'a lingv'o'leĝ'o far'it'a en 1992 la status'o de la lingv'o jam firm'iĝ'is, kaj tra kritik'a re'pri'pens'ad'o de koloni'ism'a kaj asimil'a politik'o, lingv'a rajt'o est'as ankaŭ re'akir'it'a, ekzempl'e eduk'o'rajt'o per ĉiu unu'a lingv'o.
Kiel oni pov'as klar'ig'i la kaz'o'n (2)? La ekzist'o de la kurd'a lingv'o est'as long'e ne'it'a kaj uz'i la lingv'o'n est'as mal'permes'it'e de Turki'a reĝim'o, kiu tim'as naci'a'n mem'star'iĝ'o'n de la kurd'a'j hom'o'j. La reĝim'o pens'is, ke agnosk'i la ekzist'o'n de la lingv'o don'as baz'o'n de la ekzist'o de “kurd'a naci'o" (9) Rilat'e ankaŭ la irana reĝim'o ne'as, ke la kurd'a lingv'o est'as lingv'o, insist'ant'e, ke la kurd'a lingv'o est'as unu el la dialekt'o'j de la persa lingv'o. Tiel ankaŭ la reĝim'o mem far'as baz'o'n al la insist'o, ke la kurd'a naci'o ne ekzist'as (10). Ĉi tiu'j problem'o'j est'as cert'e serioz'a'j, sed koloni'ism'a politik'o de la reĝim'o'j ne pov'as evit'i akr'a'n kritik'o'n el ekster'land'o'j. 'Tie est'as esper'o de politik'a pli'bon'iĝ'o trov'ebl'a. Inter'ali'e pri la kurd'a lingv'o la turki'a reĝim'o ne pov'as ignor'i kritik'o'j'n. La struktur'o de prem'o est'as facil'e kompren'ebl'a, sekv'e solv'a voj'o trov'ebl'a relativ'e simpl'e. Ankaŭ pri la kaz'o (3) kompani'ist'o'j ne pov'as trov'i leĝ'a'n kaj etik'a'n baz'o'n por lim'ig'i ĉiu'tag'a'n parol'lingv'o'n de si'a'j labor'ant'o'j, en la kun'tekst'o sen rilat'o al labor'o. 'Tie la mal'just'ec'o de mal'permes'o kaj neces'a'j kontraŭ'ag'ad'o'j est'as mem'klar'a'j.
Do, kiel ni pov'as analiz'i la fon'o'n de la fenomen'o (4)? En nun'temp'a soci'o kio dev'as est'i far'it'a? Ek'de ĉi tie ni pri'pens'u ĉi tiu'n problem'o'n en pli universal'a nivel'o.
Kiam atenc'o kontraŭ hom'rajt'o'j aper'as rilat'e al lingv'o, la en'hav'o de atenc'o est'as ĝeneral'e divid'ebl'a du'on'e. Unu kategori'o est'as atenc'o inter sam'lingv'an'o'j, kiu'j hav'as komun'a'n unu'a'n lingv'o'n. Ekzempl'e imag'u hom'o'j'n, kiu'j ne kapabl'as skrib'i liter'o'j'n. En nun'temp'a industri'a soci'o ili est'as tre minoritat'a'j. Aŭ imag'u hom'o'j'n, kiu'j ne kapabl'as parol'i elegant'e nobl'e, nom'e tiu'j, kiu'j ne pov'as konform'i si'n al soci'e reg'ant'a lingv'a norm'o. Ili ne ĉiam est'as minoritat'a'j. En kia soci'a status'o ĉi tiu'j hom'o'j est'as met'it'a'j? La ali'a est'as atenc'o inter mal'sam'lingv'an'o'j. En tiu okaz'o hom'rajt'o'atenc'o est'iĝ'as de'pend'e de tio, ĉu la koncern'at'o'j sci'pov'as iu'n lingv'o'n ali'a'n ol si'a unu'a lingv'o. La supr'a ekzempl'o (4) respond'as al la du'a kategori'o. 'Tio montr'as, kio okaz'as, kiam liber'a kaj egal'a komunik'iĝ'o est'as ekstrem'e perd'it'a.
Lingv'a diskriminaci'o aper'as, kiam tro'a mal'egal'ec'o en inter'komunik'iĝ'o atenc'as fundament'a'j'n hom'rajt'o'j'n. En la supr'a ekzempl'o, mal'sam'e kun la ali'a'j mal'san'ul'o'j, iu ne sukces'is komunik'iĝ'i kun zorg'ist'o'j, kaj la mal'egal'ec'o kompar'e kun la ali'a'j okaz'ig'is rajt'o'atenc'o'n. Do, kial kaj kiel est'iĝ'as mal'egal'ec'o inter mal'sam'lingv'an'o'j, kies unu'a lingv'o ne koincid'as? Kiel la kaz'o (4) montr'as, mal'egal'ec'o inter mal'sam'lingv'an'o'j est'iĝ'as, kiam oni prov'as komunik'iĝ'i ignor'ant'e absolut'a'n kapabl'ec'a'n diferenc'o'n pri iu uz'at'a lingv'o. Ĉi tiu absolut'a diferenc'o maksimum'iĝ'as, kiam unu parti'o en komunik'iĝ'o est'as de'nask'a uz'ant'o de la koncern'a lingv'o, kaj la ali'a ne de'nask'a. UMESAO Tadao (11), kiu rimark'ig'is la fakt'o'n tiel fru'e kiel en la 1970aj jar'o'j, klar'ig'as la situaci'o'n per la esprim'o “lingv'a imperi'ism'o”. Tiu dir'as, ke lingv'o'kapabl'ec'a diferenc'o inter de'nask'a uz'ant'o kaj ne de'nask'a est'as grand'eg'a kaj ne'kompens'ebl'a, kaj las'i aŭ akcept'i tia'n stat'o'n est'as imperi'ism'e kaj mal'egal'ec'e(12). Kaj simil'a mal'egal'ec'o aper'as ankaŭ en la cirkonstanc'o, ke ambaŭ ne est'as de'nask'a'j, sed unu uz'as la por'komunik'a'n lingv'o'n lert'e alt'nivel'e, kaj la ali'a ne. Pri ĉi tiu kaz'o ni re'ven'e diskut'os post'e.
Ĝeneral'e dir'it'e, lingv'o est'as unu'e atend'it'a per'i komunik'iĝ'o'n. Sed kiam lingv'a kapabl'ec'a diferenc'o trov'iĝ'as absolut'e inter koncern'at'o'j, trans'pas'int'e la atend'o'n, lingv'o mem oft'e inter'ven'as en komunik'iĝ'o'n. Ĉia'spec'a komunik'iĝ'o port'as cel'o'n real'ig'i oportun'ec'o'n kaj interes'o'n de la iniciat'int'o, nom'e real'ig'i la vol'o'n inform'i iu'n pri io k.t.p. Tial en komunik'iĝ'o tiu'j, kiu'j hav'as relativ'e pli alt'a'n lingv'o'kapabl'ec'o'n, pov'as pli facil'e real'ig'i si'a'n vol'o'n. Sekv'e lingv'e pli super'a komunik'iĝ'ant'o pov'as el'tir'i pli da bon'o el komunik'iĝ'o mem. Lingv'e mal'super'a komunik'iĝ'ant'o mal'pli da bon'o. Ĉi tiu fenomen'o ne mal'aper'as, eĉ se lingv'a super'ul'o ten'as bon'kor'o'n kaj ne malic'e util'ig'as la super'ec'o'n por si. La bon'o, kiu'n super'ul'o pov'as ĝu'i, de'ven'as de struktur'o de ni'a ag'o komunik'iĝ'i, t.e. “struktur'it'a ne'evit'ebl'a bon'o”. Eĉ kiam “bon'kor'a komunik'iĝ'ant'o” kun super'ec'o dezir'as rezign'i mal'just'a'n bon'o'n kaŭz'it'a'n de super'a status'o, la struktur'o daŭr'e rest'as kaj la intenc'o rezign'i ne real'ig'as. Ĉar la ali'a komunik'iĝ'ant'o relativ'e mal'super'a sen'ŝanĝ'e ten'as intern'e mal'super'ec'a'n sent'o'n, kaj la situaci'o, ke mal'super'a komunik'iĝ'ant'o relativ'e mal'pli sufiĉ'e part'o'pren'as en komunik'iĝ'o, daŭr'as.
Tiu'j en la pozici'o kun struktur'it'a super'ec'o ten'as “pov'o'n”. Se tem'as pri pov'o, oni unu'e re'memor'as politik'a'n pov'o'n kiel polic'o, justic'o k.t.p., sed ali'e trov'iĝ'as pli ĉiu'tag'a pov'o. Kiam iu hom'o aŭ iu grup'o pov'as real'ig'i si'a'n intenc'o'n, konsci'e aŭ sen'konsci'e, kontraŭ vol'o de ali'a'j hom'o'j aŭ grup'o'j, aŭ star'i sur pozici'o'j, kiu'j ebl'ig'as la real'ig'ad'o'n, ni pov'as trov'i pov'o'n funkci'ant'a'n kaj pov'o'rilat'o'n. Ekzempl'e pov'o de ge'patr'o'j al si'a'j id'o'j, pov'o de instru'ist'o'j al student'o'j. Konserv'i kaj real'ig'i pov'o'rilat'o'n ne ĉiam bezon'as nud'a'n fizik'a'n per'fort'o'n, kiel politik'a pov'o oft'e far'as. Tio ankaŭ pov'as real'iĝ'i sub'ig'int'e ali'ul'o'j'n kontraŭ ili'a vol'o, kaj ag'ig'int'e ili'n ne laŭ ili'a vol'o. Ekzempl'e oft'e fenomen'iĝ'as inter id'o'j kaj ili'a ge'patr'o'j, student'o'j kaj ili'a instru'ist'o'j. Tiam lud'as tre grav'a'n rol'o'n ideologi'o, kiel konfuce'an'ism'a obe'em'ism'o, kaj tut'e sam'e ankaŭ pri lingv'o, kiel mi montr'as sub'e.
Ni pri'pens'u konkret'e. Kio'n signif'as uz'i pov'o'rilat'o'n pri lingv'o? Kio okaz'as ekzempl'e kiam inter'komunik'iĝ'as unu'a'lingv'an'o de iu lingv'o kaj ne-unu'a'lingv'an'o?
Se la ne-unu'a'lingv'an'o ne posed'as la lingv'o'n sufiĉ'e, la komunik'iĝ'o oft'e romp'iĝ'as aŭ mal'sukces'as. En tia okaz'o oni oft'e observ'as, ke la unu'a'lingv'an'o hav'ig'as respond'ec'o'n de la mal'sukces'o sur la ne-unu'a'lingv'an'o, al kiu “mank'as lern'ad'o'n” de la koncern'a lingv'o. Ali'vort'e oni tendenc'as pens'i ke, se ne-unu'a'lingv'an'o ne pov'as kompren'i i'o'n skrib'it'a'n aŭ parol'it'a'n, la kaŭz'o trov'iĝ'as en mal'sufiĉ'a posed'o de la uz'it'a lingv'o. En la pens'o ni pov'as trov'i du faktor'o'j'n. Unu est'as, ke la mal'sukces'a komunik'iĝ'o kaŭz'as de mal'sufiĉ'e da lingv'o'kapabl'o de ne-unu'a'lingv'an'o, koncern'e al la tiam uz'it'a lingv'o. La ali'a est'as, ke respond'ec'o de la mal'sukces'o est'as sur'dors'ig'it'a nur al unu flank'ul'o de la inter'komunik'iĝ'o. Ĉi tiu'j faktor'o'j ne ten'as logik'a'n lig'o'n, tut'e ali'a'j afer'o'j. Malgraŭ la fakt'o unu'a'lingv'an'o ebl'as evit'i respond'ec'o'n de mal'sukces'a komunik'iĝ'o, kies respond'ec'o dev'as est'i en ambaŭ flank'o'j, kaj oni atribu'as ĝi'n al nur mal'lert'a flank'o. La unu'flank'a'n ŝarĝ'o'n de respond'ec'o ankaŭ ne-unu'a'lingv'an'o sen'plend'e akcept'as, kaj foj'e eĉ hont'as tio'n, sekv'e firm'e decid'as far'i pli da stud'o kaj konker'i la lingv'o'n. La sent'o de hont'o kaj la fort'ec'o de decid'o de'pend'as ankaŭ de influ'a fort'ec'o de divers'a'j ideologi'o'j kaj mit'o'j, kiu'j akompan'as la koncern'a'n lingv'o'n. Ekzempl'e “ĉar la angl'a lingv'o est'as inter'naci'a lingv'o ĉie uz'ebl'a en la mond'o, ne kapabl'i uz'i la angl'a'n est'as sen'eduk'e kaj hont'ind'e”, aŭ “lern'i la franc'a'n, kiu est'as logik'a”, “lern'i la ital'a'n, kiu est'as bel'a” mult'e pli ind'as k.t.p.
Do, kio okaz'as kiam komunik'iĝ'o inter unu'a'lingv'an'o de iu lingv'o kaj ne-unu'a'lingv'an'o ne romp'iĝ'as kaj sufiĉ'e sukces'as? Ankaŭ en ĉi tiu kaz'o pov'o'rilat'o ne evit'as funkci'i. La ne plan'it'a'j lingv'o'j, kiel la japan'a, kore'a, angl'a k.t.p., ne est'as konstru'it'a'j kun intenc'o de lern'o'facil'ec'o, tial la en'hav'o est'as terur'e mal'simpl'iĝ'int'a kaj gigant'a akumul'iĝ'o de kutim'o'j. La ec'o de kutim'o'j, kiu ne unu'e respekt'as logik'ec'o'n, ekstrem'e mal'facil'ig'as ili'a'n lern'ad'o'n. Pro tio nur escept'e real'iĝ'as, ke iu lern'as kaj ek'posed'as ne-unu'a'lingv'o'n sam'nivel'e kompar'e kun la unu'a'lingv'an'o de la lern'it'a lingv'o. Antaŭ ĉio lingv'a'j kutim'o'j est'iĝ'as tra ĉiu'tag'a uz'ad'o de la lingv'o. En ĉiu'tag'a lingv'a praktik'o nov'a'j vort'o'j kaj esprim'o'j est'as kre'at'a'j kaj iu'j ĉes'as funkci'i far'iĝ'ant'e sen'viv'a'j. Tio est'as akumul'iĝ'o de kutim'o'j. Sed ne ĉiu'j ajn pov'as part'o'pren'i en la akumul'iĝ'o de lingv'a'j kutim'o'j, kiu form'as lingv'o'n. Nur la unu'a'lingv'an'o'j mem de la koncern'a lingv'o est'as kvalifik'it'a'j part'o'pren'i en la akumul'iĝ'o. Form'ig'o de kutim'o'j okaz'as nur en la ferm'it'a kadr'o, lingv'a praktik'o de unu'a'lingv'an'o'j.
Lingv'o, kiu est'as kutim'o'j, daŭr'as ŝanĝ'iĝ'i, kaj sen'ĉes'e trans'form'as si'n. Sed ŝanĝ'iĝ'o'j, kies kaŭz'o de'ven'as de ne-unu'a'lingv'an'o'j, est'as mal'akcept'it'a'j, don'it'e etiked'o'n “nur'a'j erar'o'j”. Oni neniam agnosk'as la ŝanĝ'iĝ'o'j'n kiel part'o'n de akumul'iĝ'o de la koncern'a lingv'o. En ĉiu lingv'a komun'um'o facil'e trov'ebl'a'j est'as diskut'o'j ĉirkaŭ iu esprim'o, vort'o aŭ gramatik'a norm'o. “Ĉu ĉi tiu esprim'o est'as ĝust'a aŭ ne?” Inter'ali'e nov'e aper'int'a'j aŭ dis'vast'iĝ'ant'a'j vort'o'j kaj esprim'o'j far'iĝ'as la tem'o. Ni pri'pens'u ĉi tie. Kial est'iĝ'as tia diskut'o? Ĉar sam'temp'e est'as uz'ant'o'j kaj ne-uz'ant'o'j de iu'j vort'o'j aŭ esprim'o'j en unu'a'lingv'an'ar'o de la lingv'o. La fakt'o ebl'ig'as la kontraŭ'star'o. Sed kontraŭ'e, kiam nov'a'j vort'o'j aŭ esprim'o'j est'as ek'uz'it'a'j nur inter ne-unu'a'lingv'an'o'j, soci'a'j diskut'o'j ne komenc'iĝ'as. Ĉar ili est'as ignor'it'a'j kaj mal'akcept'it'a'j simpl'e kiel lingv'a'j erar'o'j. Nov'a'j lingv'a'j faktor'o'j aper'int'a'j en uz'ad'o de ne-unu'a'lingv'an'o'j neniam est'as akcept'it'a'j kiel part'o de akumul'iĝ'o de lingv'a'j kutim'o'j, far'e de unu'a'lingv'an'o'j.
Sekv'e unu'a'lingv'an'a juĝ'o pri lingv'a ĝust'ec'o est'as io absolut'a, kvazaŭ don'it'a de la plej alt'a vid'punkt'o de di'o. Kaj neni'u postul'as logik'a'n klar'ig'o'n kun objektiv'a baz'o ĉirkaŭ la juĝ'o pri ĝust'ec'o. Se iu far'os tio'n, tiu'j, kiu'j prepar'as la baz'o'n kaj klar'ig'o'n, est'as unu'a'lingv'an'o'j mem, tial la unu'a'lingv'an'o'j pov'as kondut'i liber'e kaj arbitr'e kiom ajn ili vol'as. En ekstrem'a okaz'o kiam unu'a'lingv'an'o nur dir'as, “ni ne esprim'as tiel”, “ni ne prononc'as tiel”, “mi ne kompren'as vi'n”, tio sufiĉ'e funkci'as kiel absolut'a kaj last'a juĝ'o de ĝust'ec'o por ne-unu'a'lingv'an'o'j. Ne-unu'a'lingv'an'o'j, kiu'j princip'e est'as etern'e mal'lert'a'j, est'as dev'ig'it'a'j akcept'i la juĝ'o'n kaj ne pov'as kontraŭ'dir'i. La kaŭz'o, kial “de'nask'ec'o de lingv'a instru'ist'o” pov'as est'i reklam'o de lingv'o'instru'a industri'o, aŭ kial unu'a'lingv'an'o'j de instru'at'a lingv'o est'as don'it'a'j respekt'o'n je fremd'lingv'a instru'ad'o en lern'ej'o'j, est'as, ke ni soci'e komun'e hav'as implic'it'a'n kompren'o'n, ke kvazaŭ'di'a absolut'a vid'punkt'o de unu'a'lingv'an'o pri lingv'a ĝust'ec'o neniam aparten'as al ne-unu'a'lingv'an'o. Ĉi tiu mal'egal'a ne'simetri'a rilat'o inter unu'a'lingv'an'o kaj ne-unu'a'lingv'an'o—la rilat'o, ke unu flank'ul'o de inter'komunik'iĝ'o est'as dev'ig'it'a ĉiam sen'kondiĉ'e akcept'i juĝ'o'n de la ali'a— ne esting'iĝ'as kiel ajn plen'e la inter'komunik'iĝ'o sukces'as.
Unu'a'lingv'an'o ĉiam potencial'e ten'as potenc'o'n mal'estim'i ne-unu'a'lingv'an'o'n juĝ'int'e kaj don'int'e etiked'o'n lingv'o'uz'ad'o, aŭ arbitr'e deklar'i mal'sukces'o'n de inter'komunik'iĝ'o dir'int'e, ke “mi ne kompren'as kio'n vi dir'as!”. Ĉi tiu fakt'o ebl'ig'as unu'a'lingv'an'o'n kun de'nask'ec'o de la koncern'a lingv'o ten'i psikologi'a'n kaj simbol'a'n super'ec'o'n. Kiel jam skrib'it'e supr'e, ĉi tiu super'ec'o est'iĝ'as eĉ se unu'a'lingv'an'o intenc'as rezign'i ĝi'n, ĉar la sent'o de ne-unu'a'lingv'an'o est'i mal'super'a don'as relativ'e super'ec'o'n al unu'a'lingv'an'o vol'e ne'vol'e.
Ni pri'pens'u pli ĝeneral'e kaj detal'e pri fundament'a problem'o, kio okaz'as en sukces'o aŭ mal'sukces'o de inter'komunik'iĝ'o(13). Kiam iu vol'as hav'i komunik'iĝ'o'n kaj intenc'as hav'i sukces'a'n komunik'iĝ'o'n, tiu ek'ag'as ĉef'e uz'ant'e lingv'o'n, al'parol'ant'e aŭ skrib'ant'e leter'o'n k.t.p. Sed ne ĉiam tiu pov'as hav'i intenc'it'a'n sukces'o'n. Ni ĉiu'j hav'as simil'a'n spert'o'n, ke por'komunik'iĝ'a klopod'o al'port'is neni'o'n.
Tamen la rezult'o, sukces'o aŭ mal'sukces'o, neniam de'pend'as de hazard'o. La decid'a faktor'o est'as, ĉu la komunik'iĝ'a intenc'ant'o ten'as pov'o'n aŭ ne, kaj se jes, kiom da pov'o tiu ten'as. Ekzempl'e ard'a'j student'o'j, kiu dezir'as alt'a'n poent'o'n aŭ pen'as plaĉ'i al si'a instru'ist'o, diligent'e aŭskult'as, kio'n la instru'ist'o dir'as. Zorg'ant'o'j de infan'o'j streb'as per ĉiu'j fort'o'j kompren'i mal'lert'a'j'n asert'o'j'n de la infan'o'j. Vend'ist'o'j plej mult'e dediĉ'as si'a'n atent'o'n en inter'parol'o kun si'a'j aĉet'ont'o'j. Ĉi tiu'j fenomen'o'j de'ven'as de pov'o'rilat'o'j inter la koncern'a'j ag'ant'o'j. Instru'ist'o ten'as aŭtoritat'o'n al si'a student'o aŭ tim'ig'as sen'per'e per taks'ad'o. Infan'o'j ten'as ekstrem'a'n korp'a'n kaj soci'a'n mal'fort'ec'o'n, kaj hav'ig'as al si'a zorg'ant'o dev'ig'a'n respond'ec'o'n. Bon'a klient'o akir'as pov'o'n el est'ont'ec'a ekonomi'a profit'o ven'ont'a al la vend'ist'o. Ĉi tie tiu'j divers'e kun pov'o kapabl'as mobiliz'i la ali'a'n parti'o'n de komunik'iĝ'o, kaj al'proksim'ig'i tiu'n por kompren'i la iniciat'int'o'n de komunik'iĝ'o, eĉ se la komunik'iĝ'o est'as tut'e unu'flank'a, ekzempl'e enu'ig'a babil'ad'o aŭ mal'agrabl'a plend'o(14). Eĉ kiam tiu'j kun pov'o komenc'as komunik'iĝ'o'n ne'kompren'ebl'e aŭ nur mal'facil'e kompren'ebl'e, la ali'a sen pov'o streb'as kompren'i ripet'ant'e demand'o'j'n k.t.p. Se la kaŭz'o de ne'kompren'ebl'ec'o est'as uz'at'a lingv'o mem, la sen'pov'a parti'o prepar'os traduk'ist'o'n aŭ interpret'ist'o'n, eĉ volont'e pag'ant'e mult'e da kost'o.
Sekv'ant'e ni pri'pens'u tut'e invers'a'n situaci'o'n. Kiam ni ne ten'as sufiĉ'e da pov'o en'tir'i iu'n en inter'komunik'iĝ'o'n, kiu'n ni dezir'as, la rezult'o de'pend'as de la grad'o, kiom ni pov'as al'proksim'iĝ'i al la ali'a parti'o. Ekzempl'e, se la parti'o ne kompren'as ni'a'n lingv'o'n, ni dev'as al'parol'i en iu lingv'o, kiu'n la parti'o kompren'os. Se ni ne kapabl'as far'i tio'n aŭ pret'ig'i interpret'ist'o'n mem pag'ant'e, ni est'os dev'ig'it'a'j de'komenc'e rezign'i komunik'iĝ'o'n. En la okaz'o, ke la ali'a parti'o ne montr'as interes'o'n al komunik'iĝ'a sukces'o, ni eĉ pet'eg'as aŭ don'as mon'o'n.
Ni re'ven'e vid'u la ekzempl'o'n (4) en la komenc'o. La finnlanda en'migr'int'o dev'ig'it'a si'n'mort'ig'i ne kapabl'is uz'i lingv'o'j'n, kiu'j'n kurac'ant'o'j kompren'as, la sved'a'n lingv'o'n k.t.p., kaj ne ten'is pov'o'n uz'ig'i al la kurac'ant'o'j por si kompren'ebl'a'n lingv'o'n. Imag'u, kio okaz'us, se la en'migr'int'o est'us reĝ'o, ĉef'ministr'o aŭ popular'a aktor'o. Krom tio la en'migr'int'o ne hav'is eĉ pov'et'o'n en'volv'i si'a'j'n kurac'ist'o'j'n en tre lim'ig'it'a'n inter'komunik'iĝ'o'n por inform'i si'a'n dolor'o'n kaj pet'i sen'dolor'ig'a'n kurac'ad'o'n. Se la pacient'o est'us ten'int'a la pov'et'o'n, aŭ se la kurac'ant'o'j serioz'e est'us sci'int'a'j la problem'ec'o'n met'i si'a'n kurac'at'o'n en pov'o'rilat'e mal'fort'a situaci'o, la rezult'o est'us far'iĝ'int'a io ali'a. Nom'e la hom'o dev'ig'it'a si'n'mort'ig'i est'is met'it'a du'obl'e en pov'o'rilat'e mal'fort'a situaci'o, kaj en'angul'ig'it'e perd'is voj'o'n tra'viv'i.
Se mi resum'as la supr'a'n diskut'o'n ĝis ĉi tie, est'as 2 problem'a'j faktor'o'j.
(1) potenc'o, kiu aper'as, kiam oni elekt'as iu'n specif'a'n
lingv'o'n por komunik'iĝ'i,
kaj krom lingv'o'elekt'o,
(2) potenc'o, kiu proksim'ig'as komunik'iĝ'a'n parti'o'n al si en ĉiu propr'a komunik'iĝ'o.
Kiam ĉi tiu'j 2 pov'o'rilat'o'j est'iĝ'as sam'temp'e sam'lok'e, kaj iu(j) hom'o(j) trov'iĝ'as en du'obl'e pli mal'fort'a situaci'o, la rajt'o komunik'iĝ'i minimum'e, neces'a por ten'i fundament'a'n hom'rajt'o'n, pov'as est'i atenc'it'a. En la sekv'ant'a sekci'o ni pli profund'e pri'pens'u (1) potenc'o'n, kiu aper'as, kiam oni elekt'as iu'n specif'a'n lingv'o'n por komunik'iĝ'i.
Supr'e mi menci'is, ke kiam unu'a'lingv'o de unu parti'o de komunik'iĝ'a'j en'volv'it'o'j est'as uz'it'a en inter'komunik'iĝ'o, pov'o'rilat'o aper'as en la lok'o, kaj prepar'as baz'o'n de lingv'a diskriminaci'o. Do, kio okaz'as, kiam la elekt'it'a lingv'o est'as unu'a'lingv'o por neni'u en komunik'iĝ'o? Se neni'u unu'a'lingv'an'o'j part'o'pren'as/os tie?
Eĉ se neni'u unu'a'lingv'an'o part'o'pren'as en komunik'iĝ'o, kiam la en'hav'o de komunik'iĝ'o est'as registr'it'a iu'manier'e, unu'a'lingv'an'o'j pov'as post'e part'o'pren'i, tial ni diskut'u elimin'int'e tia'j'n okaz'o'j'n. Se ne-unu'a'lingv'an'o'j pov'as atend'i potencial'a'n part'o'pren'o'n de unu'a'lingv'an'o'j, unu'a'lingv'an'o'j, kiu'j ne est'as en komunik'iĝ'ej'o, est'as noci'e agnosk'it'a'j kiel part'o'pren'ant'o'j, kaj form'iĝ'as magnet'a kamp'o de pov'o'rilat'o. En ĉi tiu sekci'o por'diskut'a fokus'o est'as tia okaz'o, ke eĉ en'kap'e atend'it'a'j unu'a'lingv'an'o'j mank'as.
Ĉi-okaz'e ŝajn'as, ke ni ne pov'as trov'i tia'n pov'o'rilat'o'n kiel supr'e menci'it'a'n. Ekzempl'e kiam japan'lingv'an'o kaj kore'a'lingv'an'o kon'at'iĝ'as sur'vojaĝ'e, kaj inter'komunik'iĝ'as privat'e en la angl'a lingv'o komenc'ant'o-nivel'a, neni'u unu'a'lingv'an'o de la angl'a rilat'as. Ali'vort'e tie est'as neni'a pov'o'rilat'o, kiu de'ven'as de privilegi'o de unu'a'lingv'an'o. Sed mank'o de unu'a'lingv'an'o ne pov'as garanti'i evit'i lingv'a'n diskriminaci'o'n.
Kiel supr'e montr'it'a, la lingv'o'j kiel la japan'a, angl'a k.t.p. ekzist'as kiel grand'eg'a akumul'iĝ'o de kutim'o'j. Pro tio tia'j lingv'o'j est'as nur tre mal'facil'e lern'ebl'a'j kaj konker'ebl'a'j. Iu'j sukces'as far'i tio'n, sed nur per konsum'i amas'o'n da resurs'o, temp'o, mon'o k.t.p. Ĉar “kutim'o'j” en'hav'as tre lim'ig'it'a'n logik'ec'o'n, kiu facil'ig'as lern'ad'o'n, tial por lern'i ili'n oni dev'as mult'eg'e ek'memor'i kaj korp'e al'kutim'iĝ'i uz'i ili'n, kio postul'as long'a'n temp'o'n. La fakt'o signif'as, ke pov'i fin'lern'i lingv'o'j'n, kiel la angl'a kaj japan'a aŭ ne, de'pend'as de ekonomi'a fort'o kaj kultur'a kapital'o de lern'ant'a famili'o, soci'a situ'o de lern'ant'a loĝ'lok'o, propr'a kapabl'o de lern'ant'o. Nom'e divers'a'j faktor'o'j, kiu'j nask'as soci'a'n ekonomi'a'n mal'egal'ec'o'n influ'as la lern'o'rezult'o'n per'e kaj sen'per'e. Krom'e la influ'o aper'as grand'ig'ant'e mal'egal'ec'o'n. Koncern'e la ĉef'aren'o de lingv'a lern'ad'o est'as publik'a eduk'o, lern'ej'o. Sed nun'temp'a eduk'o nur garanti'as formal'a'n ŝanc'o'egal'ec'o'n, aŭ simul'as garanti'i. (15) Tial pri lingv'a lern'ad'o la rol'o de publik'a eduk'o est'as nur re'produkt'i mal'egal'ec'o'n kaj don'as just'ec'a'n aspekt'o'n al diskriminaci'a soci'o'struktur'o. Soci'e oportun'a pozici'o akir'it'a tra publik'a eduk'o est'as don'it'a etiked'o'n “just'a”, sub iluzi'o, ke individu'a lern'o'streb'o kaŭz'as ĉiu'j'n eduk'o-rezult'o'j'n.
Sed est'as mult'a'j hom'o'j facil'e trov'ebl'a'j ĉie en la mond'o, kiu'j est'as elimin'it'a'j de publik'a eduk'o. En histori'o oni neniam ating'is ŝanc'o'egal'ec'o'n, kaj tio rest'as ankoraŭ kiel ideal'o. Inter'ali'e land'o'j far'iĝ'ant'a'j t.n.“nov-liberal'ism'a'j” (ek-)perd'is eĉ nominal'a'n ŝanc'o'egal'ec'o'n kaj la si'n'ten'o'n ten'i ĝi'n kiel ideal'o"(16), Lingv'o'eduk'o en tia situ'o kresk'ig'as burĝon'o'n de lingv'a diskriminaci'o. Tio est'as rezult'o de lingv'o'eduk'o en soci'o'j, kie “tut'e sen'dub'e oni re'produkt'as mal'egal'ec'o'n tra eduk'ad'o”. (17)
La ekstrem'a mal'facil'ec'o fin'lern'i lingv'o'j'n kiel la japan'a kaj angl'a, kaj diferenc'o de uz'o'kapabl'o de tia'j lingv'o'j — ĉi tiu'j 2 fakt'o'j montr'as, ke mem'kompren'ebl'e rest'as la struktur'o don'i super'ec'o'n al unu parti'o aŭ part'o de komunik'iĝ'a'j koncern'ant'o'j, tra lingv'a elekt'o por komunik'iĝ'o, eĉ kiam unu'a'lingv'an'o'j ne rilat'as tie. Pov'o, kiu ne de'ven'as de unu'a'lingv'an'a princip'a privilegi'o, prepar'as baz'o'n de lingv'a diskriminaci'o. Tiu'j, kiu'j ne rimark'as la fakt'o'n, foj'e far'as eg'e perversi'a'n asert'o'n.
Tip'a ekzempl'o est'as la japan'lingv'a libr'o, HUNABAŜI Jôiĉi, Kuraĝ'i oficial'ig'o'n de la angl'a en Japani'o (2000). En Japani'o dum kelk'a temp'o soci'e diskut'it'a est'is oficial'ig'o de la angl'a, kaj la libr'o fort'e jes'as tio'n. La en'hav'o konsist'as el asert'o'j, kiu'j long'e est'as ripet'it'a'j de mult'a'j en komun'a voĉ'o, nom'e tip'e asert'as, ke la angl'a est'as inter'naci'a, kaj la angl'a dev'as est'i uz'at'a en inter'naci'a kun'tekst'o. HUNABAŜI prov'as montr'i, ke “ek'de nun'temp'o la angl'a lingv'o neces'as pli ol ĉio”, kaj diskut'as kiel sub'e(18).
Pri la angl'a grav'a est'as la egal'ig'a funkci'o (equalizer). La angl'a hav'as efik'o'n egal'ig'i inter klas'o'j de mal'nov'a soci'o. 'Tiam ne grav'as, ĉu iu aparten'as al super'klas'o aŭ ne, ĉu iu ten'as en'radik'iĝ'int'a'n interes'o'n aŭ ne. Kaj tiu'j, kiu'j kapabl'as uz'i la angl'a'n, akir'as pli da divers'a'j ŝanc'o'j. Uz'ant'o'j de la angl'a ten'as dung'iĝ'o'n, stud'o'n en ali'land'o, pli da en'spez'o, person'a'n ret'o'n, kaj ne uz'ant'o'j perd'as ili'n. Ĉi tiu funkci'o ali'flank'e ankaŭ mult'e help'as mem'asert'o'n de in'o'j, minoritat'o'j kaj mal'grand'a'j naci'o'j.
Eĉ se oni pov'as konker'i la angl'a'n “sufiĉ'e”, ne ebl'e est'as, ke la ne-unu'a'lingv'an'o'j akir'as di'ec'a'n vid'punkt'o'n de unu'a'lingv'an'o'j de la angl'a. Tial nul'ig'i pov'o-rilat'o'n ĉe interkom'unik'iĝ'ej'o est'as princip'e ne ebl'e.
Krom'e grand'e konsum'it'a material'o por fin'lern'i la lingv'o'n neniam est'os re'pag'it'a de unu'a'lingv'an'o al ne-unu'a'lingv'an'a lern'ant'o, kaj tiu'j, kiu'j pov'as konker'i la angl'a'n, est'as nur bon'ŝanc'a'j hom'o'j kun bon'a soci'a medi'o kaj kapabl'o. Sekv'e oficial'ig'i kaj inter'naci'ig'i la angl'a'n en Japani'o k.t.p grand'ig'as diferenc'o'n de “dung'iĝ'o, stud'o en ali'land'o, en'spez'o, person'a ret'o”, kaj pli mal'egal'ig'as soci'o'n.
HUNABAŜI direkt'as si'a'n atent'o'n nur al la fakt'o, ke nur en la lim'ig'it'a kadr'o de fin'lern'int'o'j de la angl'a oni pov'as trov'i egal'iĝ'o'n tra soci'a'j klas'o'j, kaj nom'is tio'n “egal'ig'a funkci'o”' Ankaŭ HUNABAŜI mem ver'ŝajn'e aparten'as al la lim'ig'it'a grup'o. Sed kiam la angl'a lingv'o far'iĝ'as “inter'naci'a lingv'o”, kiu efik'o, egal'ig'a aŭ mal'egal'ig'a, ĉef'e aper'as, est'as laŭ mi'a argument'o mem'klar'e. Kompren'ebl'e anstataŭ'ig'i la angl'a'n ekzempl'e per la japan'a ne solv'as problem'o'n(19). Ĉar la struktur'o, kiu nask'as la premis'o'n de lingv'a diskriminaci'o ne ŝanĝ'iĝ'as.
Ŝajn'e HUNABAŜI naiv'e kred'as, ke lern'o'ŝanc'o de la angl'a est'as ĉiam ĉie egal'e garanti'it'a, kaj tiu'j, kiu'j ne pov'is konker'i la angl'a'n dev'as mem respond'ec'i pri soci-ekonomi'a mal'avantaĝ'o. Sed se la mal'avantaĝ'o kaŭz'as i'o'n kiel supr'e menci'it'a ekzempl'o (4), nom'e est'iĝ'as lingv'a diskriminaci'o kaj atenc'o kontraŭ hom'rajt'o, kaj individu'o'j dev'as el'ten'ant'e respond'ec'i tio'n, la signif'o de universal'a hom'rajt'a koncept'o est'os nul'ig'it'a.
Ali'lok'e HUNABAŜI laŭd'eg'as uz'ad'o'n de la angl'a(20).
Ebl'e la plej mal'fort'a flank'o de diskut'o pri “angl'a-lingv'a imperi'ism'o” est'as la fakt'o, ke tiu'j, kiu'j plej dezir'as la angl'a'n ne est'as fort'a Uson'a kaj Briti'a flank'o de “reg'ant'a centr'o”, sed “reg'it'a periferi'o”, kiu est'as mal'grand'a'j naci'o'j kaj minoritat-lingv'a'j uz'ant'o'j.
La angl'a lingv'o hav'as faktor'o'n funkci'i egal'ig'i kontraŭ super'reg'a naci'o kaj super-reg'a lingv'o (equalizer). Por mal'grand'a naci'o, kiu est'as prem'at'a de super'a majoritat'a naci'o, la angl'a lingv'o foj'e far'iĝ'as efik'a protest'il'o kaj kontraŭ'star'il'o, kaj fakt'e est'as util'ig'it'a kiel tia il'o.
Ĉi tiu asert'o tut'e ignor'as la fakt'o'n, ke minoritat'a'j naci'o'j ne pov'as hav'i elekt'ebl'ec'o'n ali'a'n ol “dezir'i la angl'a'n” pro soci'o'ekonomi'a pov'o'rilat'o, kaj sur la fon'o ekzist'as reg'a kaj dev'ig'a struktur'o en la mask'o de propr'a'vol'ec'o. Lingv'a'j mal'fort'ul'o'j lern'as pli super'reg'a'n lingv'o'n volont'e, ĉar ili est'as dev'ig'it'a'j intenc'e maksimum'ig'i si'a'n profit'o'n sub mal'egal'a kondiĉ'o, aŭ minimum'ig'i atenc'o'n kontraŭ si'a'j rajt'o'j. Kaj HUNABAŜI al'don'e forges'as pri'pens'i, kiu en minoritat'a'j naci'o'j kaj lingv'an'o'j dezir'is la angl'a'n kaj kiu util'ig'is ĝi'n kiel kontraŭ'il'o. La supoz'it'a'j “minoritat'a'j naci'o'j” neniel pov'as est'i “ĉiu'j en la koncern'a grup'o”, sed nur lim'ig'it'a'j hom'o'j kun bon'ŝanc'a medi'o kaj kapabl'o, kiu'j ebl'as far'iĝ'i koloni'a'j elit'an'o'j.
Laŭ la argument'o de ITOIGAŬA Miki(21), simil'a'j pens'o'j al HUNABAŜI est'as oft'e trov'ebl'a'j ĉe femin'ist'o'j kaj esplor'ist'o'j de in'a stud'o, kiu'j dev'as lukt'i kontraŭ diskriminaci'a'j fenomen'o'j.
Ekzempl'e JOŜIHARA Rêko(22) dir'as ĉi tiel.
Kiom ajn oni kritik'as “angl'a-lingv'a'n imperi'ism'o'n”, ni bezon'as la angl'a'n. Por konstru'i frat'in'ec'o'n (sisterhood) kaj kontraŭ'i “pov'o'n”, la angl'a est'as ni'a il'o.
Kiom foj'e ripet'e mi aŭd'is voĉ'o'n de in'o'j, “ni part'o'pren'is en In'a Kongres'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, sed ne pov'is tre bon'e inter'komunik'iĝ'i kun in'o'j el tut'a mond'o. Se ni kapabl'us pli pri la angl'a”(...) La angl'a est'as neces'a por ni kiel kontraŭ'il'o. Nigr'ul'a femin'ist'o, Bell Hooks(23), klar'ig'as neces'ec'o'n posed'i la angl'a'n por lukt'i kontraŭ kultur'a imperi'ism'o, kiu kred'ig'as, ke nur parol'ant'o'j de laŭ'norm'a angl'a-lingv'o est'as “ĝust'a'j”. Por sen'mask'ig'i ŝajn'e natur'a'n kutim'o'n kaj kultur'o'n kaj kontraŭ'i, la angl'a est'as ankoraŭ efik'a il'o.
Cert'e por mal'fort'ul'o'j la angl'a est'as efik'a il'o por kontraŭ'i. Sed tio est'as adapt'ebl'a nur al tiu'j, kiu'j pov'is sufiĉ'e fin'lern'i la angl'a'n. Por ne mal'mult'a'j hom'o'j, kiu'j ne pov'is, la angl'a ne pov'as est'i il'o. Krom'e la asert'o, ke la angl'a ne est'as mank'ebl'a por kontraŭ'i, kaj praktik'o'j laŭ tiu diskurs'o pov'as funkci'i kiel nov'a prem'o, ke ne angl'a-uz'ant'o'j ne rajt'as part'o'pren'i en kontraŭ'ad'o. Ĉar ili est'as dev'ig'it'a'j pens'i, ke ili ne plen'um'as sufiĉ'e la neces'a'n kondiĉ'o'n por kontraŭ'i. Ĉu tia'j ne mal'mult'a'j ne-angl'a'lingv'an'o'j, kiu'j ne pov'as part'o'pren'i en kontraŭ'mov'ad'o, est'os las'it'a'j kiel neces'a ofer'o?
La bedaŭr'a voĉ'o, “se ni pov'us uz'i la angl'a'n pli”, ven'as el lingv'a'j mal'fort'ul'o'j, kiu'j sen'kondiĉ'e akcept'is pov'o'rilat'o'n de inter'komunik'iĝ'o, kaj pren'is tut'a'n respond'ec'o'n de mal'sukces'a komunik'iĝ'o. Tre probabl'e mult'a'j el vi spert'is hav'i simil'a'n sent'o'n mem'respond'ec'a'n kaj si'n'kritik'a'n. Sed la ver'a problem'o est'as pov'o-rilat'o kaj mal'just'a util'ig'o de la rilat'o. Neniel kapabl'o de lingv'a'j mal'fort'ul'o'j est'as problem'o.
Krom tio JOŜIHARA ignor'as intenc'e la kun'tekst'o'n, kie bell hooks klar'ig'as neces'ec'o'n posed'i la angl'a'n por lukt'i kontraŭ kultur'a imperi'ism'o, kiu kred'ig'as, ke nur parol'ant'o'j de laŭ'norm'a angl'a'lingv'o est'as “ĝust'a'j”. La asert'o de hooks aper'is en la soci'o, kie la angl'a est'as unu'e uz'it'a. Sed JOŜIHARA insist'as tio'n al unu'a'lingv'an'o'j de la japan'a. Se ni lern'as i'o'n el vort'o'j de hooks, ni dev'as trov'i “neces'ec'o'n posed'i la japan'a'n por lukt'i kontraŭ kultur'a imperi'ism'o, kiu kred'ig'as, ke nur parol'ant'o'j de laŭ'norm'a japan'lingv'o est'as “ĝust'a'j”. Pro ĉi tiu radikal'a mis'kompren'o JOŜIHARA mem re'produkt'is kultur'a'n imperi'ism'o'n, ke nur tiu'j, kiu'j pov'as uz'i la angl'a'n, pov'as kontraŭ'i. La invert'it'a si'n'ten'o ver'ŝajn'e rezult'is el sin'konserv'o kaj mem'profit'o kiel instru'ist'o de la angl'a lingv'o. Posten'o kaj mon'o, kiu'j'n la angl'a lingv'o don'as, nask'ig'is romp'iĝ'a'n ne'ebl'a'n asert'o'n.
Simil'e al HUNABAŜI tiu rekomend'as ard'e lern'i la angl'a'n, uz'ant'e la lim'ig'it'a'n fenomen'o'n, ke ekstrem'e privilegi'a'j mal'mult'a'j hom'o'j, kiu'j konker'is la angl'a'n, pov'as solidar'iĝ'i, kaj star'ant'e sur sen'baz'a premis'o, ke ĉiu'j kapabl'as fin'lern'i la angl'a'n. Ĉi tiu pens'o'manier'o ne est'as escept'a(24) : Femin'ist'o'j, kiu'j ne est'as kritik'em'a'j kontraŭ JOŜIHARA pri ĉi tiu punkt'o, ne pov'as kvalifik'i si'n kritik'i seks'a'n diskriminaci'o'n. En la praktik'o'j de femin'ism'o, kie oni problem'ig'as diskriminaci'o'n kaj prem'o'n, trov'iĝ'as si'n'ten'o rezult'e grand'ig'i lingv'a'n diskriminaci'o'n. Ĉi tiu situaci'o montr'as, kiom profund'e nun'temp'a lingv'a diskriminaci'o est'as sever'a.
Mi resum'as la diskut'o'n ĝis ĉi tie. Uz'i la lingv'o'j'n kiel la japan'a, angl'a k.t.p. en inter'komunik'iĝ'o de hom'o'j kun mal'sam'a'j unu'a'lingv'o'j, aŭ pozitiv'e uz'i ili'n por far'i inter'naci'a'n situaci'o'n(25), est'as praktik'o de mal'egal'ism'o en 2 signif'o'j, nom'e pret'ig'i kondiĉ'o'n okaz'ig'i lingv'a'n diskriminaci'o'n.
a) Est'as absolut'a diferenc'o inter unu'a'lingv'an'o kaj ne unu'a'lingv'an'o pri la lingv'o'uz'ad'o. Sen'rilat'e al intenc'o unu'a'lingv'an'o ten'as pov'o'n en komunik'iĝ'o, kaj oni ne problem'ig'as la fakt'o'n.
b) Tendenc'as est'i grand'a diferenc'o ankaŭ inter ne unu'a'lingv'an'o'j pri la lingv'o'uz'ad'o, kaj tio nask'as pov'o'rilat'o'n, kiu influ'as komunik'iĝ'o'n.
Ambaŭ a) kaj b) est'as kondiĉ'o'j, kiu'j far'as ekstrem'a'n mal'fort'ul'o'n en komunik'iĝ'o kaj est'as nask'ej'o de lingv'a diskriminaci'o. Konsider'ant'e ĉi tio'n, ni pri'pens'u manier'o'n mal'grand'ig'i ebl'ec'o'n de lingv'a diskriminaci'o. Se ni serioz'e akcept'as 2 kondiĉ'o'j'n, ŝajn'as, ke ni dev'as tut'e rezign'i komunik'ig'o'n inter mal'sam'a'j lingv'an'o'j, aŭ unu parti'o dev'as akcept'i mal'avantaĝ'o'n kaj mal'egal'ec'o'n. Ĉi tiu rezign'o'sent'o ebl'ig'as pov'o'praktik'o'n de uz'ant'o'j de super'reg'a lingv'o. Sed la fon'o de a) est'as ekzist'o de unu'a'lingv'an'o'j kaj la fon'o de b) est'as mal'facil'ec'o de lingv'o'j, tial konven'e est'as trov'i manier'o'n, kiu elimin'as 2 kondiĉ'o'j'n, nom'e plan'it'a'n lingv'o'n(26). En histori'o aper'is mult'e da plan'it'a'j lingv'o'j, sed nur mal'mult'a'j el ili est'as util'ig'it'a'j skrib'e kaj parol'e en inter'komunik'iĝ'o(27). Kaj nur Esperant'o sukces'is montr'i real'a'n uz'ebl'ec'o'n tra praktik'o dum pli ol 100 jar'o'j. Foj'e oni dir'as, ke Esperant'o mal'sukces'is kaj mal'aper'is k.t.p. Sed la ver'o est'as, ke unu plan'lingv'o el unu kre'int'o ek'de 1887 daŭr'e dis'vast'iĝ'is ĝis nun'temp'a grad'o. La pont'lingv'o Esperant'o neniel akir'as nov'a'n uz'ant'o'n natur'e, kaj la uz'ant'o'j re'produkt'iĝ'as nur per konsci'a lern'ad'o de hom'o'j, kiu'j uz'as iu'n ali'a'n lingv'o'n kiel si'a unu'a'lingv'o. La kaŭz'o, kial Esperant'o sukces'is kompar'e kun ali'a'j plan'lingv'o'j, est'as unu'e la struktur'o facil'e lern'ebl'a kaj funkci'ebl'a, kaj la fakt'o, ke L.L.ZAMENHOF kiel la kre'int'o rezign'is si'a'n propr'a'n rajt'o'n al la lingv'o, kaj ali'a'j histori'a'j hazard'o'j.
Pri Esperant'o est'as dir'aĵ'o'j, ke ĝi est'as unu spec'o de eŭrop'a'j lingv'o'j, kaj ne pov'as kontribu'i al lingv'a egal'ig'o, aŭ lern'i ĝi'n ne est'as facil'e. Sed la real'o kontraŭ'dir'as ili'n. Esperant'o princip'e ne pov'as hav'i unu'a'lingv'an'o'n, kiu pov'as praktik'i privilegi'o'n, nom'e kiu don'as juĝ'o'n pri lingv'a ĝust'ec'o sur di'ec'a vid'punkt'o, kaj la relativ'a lern'o'facil'ec'o est'as klar'a en ne'nombr'ebl'a ekzempl'ar'o(28). Simpl'ig'it'a gramatik'o kaj prononc'o, kiu ne perd'is praktik'ec'o'n, kaj regul'a vort'o'far'sistem'o, kiu ebl'ig'as riĉ'a'n esprim'o'n per mal'grand'a vort'o'proviz'o. Ĉi tiu'j faktor'o'j real'ig'as ver'ŝajn'e la plej mal'mult'e da lern'o'kost'o en jam ekzist'ant'a'j lingv'o'j.
En tiu ĉi moment'o Esperant'o est'as il'o, kiu pov'as elimin'i la faktor'o'j'n a) kaj b), kaj sen'diskriminaci'ig'i komunik'iĝ'o'n inter mal'sam'a'j lingv'an'o'j, nom'e Esperant'o est'as unu'sol'a lingv'o kun egal'ig'ant'a funkci'o(29). Sekv'e Esperant'o ne nur funkci'as kiel rimed'o, kiu for'ig'as lingv'e diskriminaci'a'n situaci'o'n en inter'naci'a komunik'iĝ'o, sed ankaŭ la ag'ad'o uz'i Esperant'o'n kun konsci'o, ke Esperant'o ten'as egal'ig'ant'a'n funkci'o'n, nepr'e far'iĝ'as praktik'o kontraŭ diskriminaci'o, nom'e egal'ism'a praktik'o. Kompren'ebl'e ebl'a kontribu'o de Esperant'o est'as nul'ig'o de nur kelk'a'j spec'o'j de diskriminaci'o, montr'it'a en la komenc'o. Kaj eĉ se Esperant'o eg'e dis'vast'iĝ'os, tio ne pov'os nul'ig'i pov'o'rilat'o'n en apart'a'j cirkonstanc'o'j, pri kio ni vid'is en la sekci'o 5. Ĉar pov'o, kiu proksim'ig'as la ali'a'n komunik'iĝ'a'n parti'o'n, kre'iĝ'as sub ekster'lingv'a kondiĉ'o. Tial Esperant'o rest'as nur kiel unu neces'a kondiĉ'o por total'e nul'ig'i lingv'a'n diskriminaci'o'n. Sed la karakter'o de Esperant'o, ke uz'i ĝi'n mem signif'as kontraŭ'diskriminaci'a'n praktik'o'n, atend'ig'as ni'n, ke dis'vast'iĝ'o de Esperant'o konsci'ig'os hom'o'j'n ĝeneral'e pri lingv'a diskriminaci'o, kaj ankaŭ ek'nul'ig'os diskriminaci'o'n, kiu'n Esperant'o mem ne kapabl'as nul'ig'i. Pro tio se ni dezir'as nul'ig'i lingv'a'n diskriminaci'o'n kaj garanti'i lingv'a'n rajt'o'n, dis'vast'iĝ'o de Esperant'o est'as nun'temp'e ne'evit'ebl'a soci'a task'o. Tamen nun'temp'a mal'popular'ec'o de Esperant'o aŭ lingv'a situaci'o en la mond'o, kie nur la fort'o ĉiam prav'as, pens'ig'as ni'n, ke Esperant'a dis'vast'iĝ'o est'as tro kontraŭ'real'a. Ekzempl'e mal'supr'a'j sent'o'j ŝajn'as est'i ĝeneral'a'j.
Esperant'o dev'is est'i “esper'it'a” kiel fort'a kandidat'o de “inter'naci'a komun'a lingv'o”. Sed vant'e esper'e fin'fin'e Esperant'o ne ating'is al la nivel'o, kie oni uz'as ĝi'n inter'naci'e. Kaj ankaŭ nun'temp'e est'as neni'a esper'o aŭ simptom'o, ke oni ek'uz'as Esperant'o'n sur “inter'naci'a nivel'o”. (30) Cert'e est'as, ke Esperant'o est'as tre simpl'ig'it'a kompar'e kun natur'a'j lingv'o'j, kiu'j far'iĝ'is Esperant'a baz'o. Malgraŭ tio ĉi tiu lingv'o ankoraŭ ne akir'is pozici'o'n de ver'a mond'o'lingv'o, kiu'n Zamenhof dezir'is (ekzempl'e far'iĝ'i komun'a lingv'o en Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j). Est'as kelk'a'j kaŭz'o'j pri tio. Unu el ili est'as, ke se ne angl'a-lingv'an'o'j lern'as nur unu lingv'o'n el la angl'a kaj Esperant'o, elekt'i la angl'a'n est'as eg'e pli praktik'e kaj avantaĝ'e. (31)
Kompren'ebl'e en nun'temp'a mond'o ŝanc'o'j util'ig'i Esperant'o'n en komunik'iĝ'o est'as lim'ig'it'a'j. Sekv'e kiel individu'a elekt'o “raci'e” kaj ne'evit'ebl'e est'as, ke lingv'o-mal'fort'ul'o'j volont'e mem elekt'as la plej super'reg'a'n lingv'o'n, kaj tra konsum'ad'o de mult'e da lern'o'material'o prov'as maksimum'ig'i si'a'n avantaĝ'o'n(32). Sed ne est'as kontraŭ'dir'o paralel'e util'ig'i Esperant'o'n laŭ'ebl'e. Ceter'e mult'a'j ligvomalfortuloj sent'os, ke Esperant'o est'as pli'a ŝarĝ'o, kaj dev'ig'i ili'n lern'i Esperant'o'n est'as mal'just'e(33). Sed ĉiam ebl'as, ke ni ten'as dis'vast'iĝ'o'n de Esperant'o kiel soci'a politik'a task'o. Teori'e la elekt'o, ke politik'o ne far'as tio'n, ne dev'as est'i, se ni gard'as lingv'a'n rajt'o'n kiel ating'end'a'n valor'o'n(34).
En ni'a soci'o ekzist'as divers'a'j diferenc'o'j, kaj ili de'ven'as de divers'ec'o de hom'o'j. Ni ne pov'os imag'i soci'o'n sen diferenc'o'j. Sed foj'e diferenc'o nask'as diskriminaci'o'j'n, unu el kiu'j est'as lingv'a. Kaj nepr'a ekzist'o de diferenc'o'j ne signif'as, ke oni dev'as permes'i komunik'iĝ'a'n pov'o'praktik'o'n de uz'ant'o'j de super'reg'a lingv'o. Ĉar las'i iu'n diferenc'o'n el divers'a'j diferenc'o'j, kiu konduk'as al hom'rajt'a atenc'o est'as diskriminaci'o. La grav'a premis'o de modern'a soci'o est'as just'ig'i la mal'egal'ec'o'n al la nivel'o, ke hom'rajt'o'j sekur'ig'as. Tial se ni intenc'as perfekt'e garanti'i hom'rajt'o'n, dis'vast'ig'i kaj util'ig'i Esperant'o'n est'as ne'evit'ebl'a rezult'o, eĉ se tio real'iĝ'os en for'eg'a est'ont'ec'o. SIMURA skrib'as “neni'a esper'o aŭ simptom'o”, sed sen'esper'ec'o kaj sen'simptom'ec'o ne pov'as don'i kial'o'n ne far'i tio'n. Se ni far'as neni'o'n dir'ant'e “neni'a'n real'ig'a'n ebl'ec'o'n”, kaj las'as tio'n, tiu si'n'ten'o est'as tut'e sam'a al la pens'o, ke “mov'ad'o kontraŭ diskriminaci'o'j est'as sen'senc'a, ĉar diskriminaci'o'j neniam mal'aper'as”.
Ni ĉiam dev'as re'memor'i, ke histori'o de hom'rajt'a garanti'ad'o est'is la procez'o real'ig'i ideal'o'j'n, kiu'j komenc'e hav'is neni'a'n esper'o'n aŭ simptom'o'n. Neces'e est'as komun'e hav'i kompren'o'n pri la grand'a valor'o de Esperant'o, kiu almenaŭ part'e mal'facil'ig'i aper'o'n de lingv'a diskriminaci'o. Se ni dezir'as hom'rajt'a'n garanti'ad'o'n, tio est'as unu konsekvenc'o.
En bibliografi'a inform'o ĉiu'j est'as origin'e skrib'it'a'j en la japan'a lingv'o, se mank'as special'a indik'o.
1) La resum'o est'as traduk'it'a en la hispan'a'n kaj revizi'it'a far'e de TUKAHARA Nobuyuki kaj Lidia Sal'a CAJA.
2) MAŜIKO Hidenori, “Diskut'o pri lingv'o'diskriminaci'a fenomen'o — star'ig'o de “etik'o de lingv'ist'ik'o kaj spirit'o de soci'o'lingv'ist'ik'o””, Syakaigengogaku, 1, 2001.
3) PHILLIPSON Robert, SKUTUNABB-KANGAS, 'Tove, (traduk'it'a de KIMURA Gor0), “Lingv'a mal'just'ec'o kaj lingv'a rajt'o”, Rajt'o al lingv'o — kio est'as lingv'a rajt'o, 1999, p.97.
4) San'o Naoko, “Kritik'a konsider'o pri “lingv'a hom'rajt'o”, Nagoya siritu daigaku zinbun syakai kagakubu kenkyŭ kiyo, 11, 2001, p.155.
5) JAMAURA Harucugu, En'konduk'o al la kesen-lingv'o, 1986.
6) PHILLIPSON, Robert, SKUTUNABB-KANGAS, "Tove, “En'konduk'o”, Lingv'a hom'a rajt'o, 1995, pp.1-25. (tekst'o en la angl'a)
7) La en'hav'o de tio, kio'n majoritat'o natur'e far'as, de'pend'as de ekzist'manier'o de la lingv'o'komun'um'o, kaj la en'hav'o de lingv'a rajt'o vari'as laŭ ĝi. Ekzempl'e en sen'liter'a'j soci'o'j, lingv'a rajt'o ne inkluziv'as pov'i ek'hav'i leg'o-skrib'o-kapabl'o'n.
8) JAMAKAŬA Ako, “Situ'o de la same'a lingv'o en Nordi'o”, Kotoba to syakai, 2, 1999, pp.105-6.
9) Ĉu la kurd'a lingv'o kaj la kurd'a naci'o ekzist'as aŭ ne, est'as politik'a problem'o. Laŭ la kamp'o'lingv'ist'o KOZIMA Gôiĉi hom'o'j en “kurd'a'j-region'o'j” ne pov'as parol'e inter'kompren'iĝ'i per si'a propr'a lingv'o, kaj kurd'a'j politik'a'j ag'ant'o'j inter'parol'as en la turk'a lingv'o. Vid'u KOZIMA Gôiĉi, Ali'a vizaĝ'o de Turki'o, 1991, KOZIMA Gôiĉi, Driv'ant'a Turki'o, 2010. Sed la fakt'o tut'e ne influ'as la diskut'o'n ĉi tie. Oni pov'as dir'i, ke la kurd'a lingv'o est'as grup'o de lingv'o'j divers'a'j, foj'e ne interkom'pren'iĝ'ebl'a'j. Simil'a'j fenomen'o'j est'as facil'e trov'ebl'a'j en mult'a'j land'o'j. Ekzempl'e parol'ant'o'j de la japan'a lingv'o okaz'e ne pov'as inter'kompren'i, sed la parol'at'aĵ'o'j est'as agnosk'it'a'j kiel sub'variant'o'j de unu'sam'a lingv'o, tut'e politik'e. Ĉi tie mi uz'as la esprim'o'n la kurd'a lingv'o, ĉar ĉiu'j parol'ant'o'j ten'as rajt'o'n nom'i si'a'n lingv'o'n laŭ'vol'e, la rajt'o ankaŭ aparten'as al lingv'a rajt'o.
10) NAKAGAŬA Kijoŝi, Kurd'o'j kaj Kurdi'o, 2001, pp.153-5.
11) 1920-2010. Etn'olog'o kaj ard'a uz'ant'o de Esperant'o. http://eo.wikipedia.org/wiki/ Umesao. Tadao
12) UMESAO Tadao, “Lingv'a imperi'ism'o kaj Esperant'o — part'o'pren'int'e en mond'a kongres'o”, Esperant'a spert'o, 1994, p.8.
13) La diskut'o de KANAZAŬA Takajuki, kiu analiz'as komunik'iĝ'o'n inter surd'ul'o kaj mal'surd'ul'o, don'as al ni bon'a'n gvid'o'n por ĝeneral'e pens'i pri komunik'a inter'ag'o. KANAZAŬA Takajuki, “Sur'komunik'iĝ'a prem'o por surd'ul'o'j”, Syakaigengogaku, 3, 2003.
14) JAMADA Kant'o nom'is la agrabl'ec'o'n, kiu'n grand'lingv'an'o sent'as en lern'ad'o de mal'grand'a lingv'o, dank'o'efik'o. Ekzempl'e japan'lingv'an'o'j, kiu'j lern'as la kore'a'n lingv'o'n, foj'e trov'as dank'em'o'n de kore'a'lingv'an'o'j. Laŭ la asert'o la fenomen'o simil'as al agrabl'ec'o de mal'in'o'j, kiu'j far'as dom'labor'o'n. Ĉi tio ankaŭ de'ven'as de pov'o'rilat'o en ĉiu komunik'iĝ'a situ'o, kiu al'proksim'ig'as la ali'a'n pli mal'fort'a'n parti'o'n. JAMADA Kant'o, “Fal'tru'o de lingv'o'lern'ad'o/eduk'o/stud'o far'e de grand'lingv'an'o'j”, Syakaigengogaku, 1, 2001.
15) La situ'o de eduk'o'sistem'o de'pend'as de land'o'j. Sed pli mal'pli ĉiu soci'o ankoraŭ ten'as problem'o'n pri substanc'a egal'ec'o de eduk'o.
16) SAITO Takao, Mal'egal'ec'o de ŝanc'o, 2000, Sat'o Toŝiki, Mal'egal'a soci'o, Japani'o, 2000.
17) KARIJA Takehiko, Est'ont'ec'o de popol'eduk'a soci'o — post-mond'milit'a histori'o de lern'o'karier'ism'o kaj egal'ism'a mit'o, 1995, p.202.
18) HUNABAŜI Jôiĉi, Kuraĝ'e oficial'ig'o'n de la angl'a en Japani'o, 2000, pp.103-4
19) SUZUKI Takao don'as la asert'o'n inter'naci'ig'i la japan'a'n. SUZUKI Takao, Vort'o'j kiel arm'il'o, 1985.
20) HĤUNABAŜI Jôiĉi, Kuraĝ'e oficial'ig'o'n de la angl'a en Japani'o, 2000, p.114.
21) [TOIGAŬA Miki, “Rakont'i en si'a'j propr'a'j vort'o'j — Soci'o'lingv'ist'ik'a analiz'o de lingv'a elekt'o en in'o'stud'o”, Zyosĉgaku nenpo, 24, 2003.
22) JOSIHARA Rêko, Femin'ism'o en la angl'a lingv'o facil'a, 2002, pp.2-3.
23) Ĝi tiu femin'ism'a ag'ant'o ne skrib'as si'a'n nom'kap'o'n majuskl'e.
24) Detal'e en ITOIGAŬA (2003).
25) Ekzempl'e skrib'i titol'o'n de japan'lingv'a gazet'o uz'ant'e super'reg'a'n lingv'o'n kiel la angl'a, aŭ skrib'i japan'lingv'a'n propr'a'n nom'o'n latin'liter'e en manier'o de la angl'a lingv'o. Tio postul'as de leg'ant'o'j kon'o'n de la angl'a.
26) Kiel logik'a solv'o'ebl'ec'o est'as mal'mult'e'kost'a kaj kapabl'a traduk-interpret-maŝin'o, sed la real'ig'o est'as probabl'e ne ebl'a. Eĉ se oni sukces'us far'i la maŝin'o'n, pov'us aper'i nov'a diferenc'ig'o inter maŝin'a'j de'pend'ant'o'j kaj ali'a'j.
27) Hutacugi Kôzô, Histori'o kaj ide'o de inter'naci'a lingv'o, 1981, HUTACUGI KÔZÔ, Rev'o de inter'naci'a komun'a lingv'o, 1994.
28) Ni sci'as, ke escept'e ekzist'as hom'o'j, kiu'j de'nask'e uz'as Esperant'o'n. Sed pro la pont'lingv'ec'o ili est'as tre mal'mult'a'j, kaj ne re'produkt'iĝ'as aŭtomat'e. Grav'e est'as, ke ili ten'as neni'a'n privilegi'a'n pov'o'n en Esperant'uj'o. Krom'e Esperant'o montr'as neni'a'n simptom'o'n kreol'iĝ'i inter de'nask'a'j uz'ant'o'j. KADOJA Hidenori, “Problem'ar'o pri de'nask'ig'o de Esperant'o”, Hur6ty6 Dajori, 3, 1998, pp.40-43.
29)Se ni trov'os iu'n ali'a'n rimed'o'n kun pli super'e egal'ig'ant'a funkci'o, Esperant'o dev'os far'iĝ'i nur'a histori'aĵ'o.
30) SIMURA Tadao, La angl'a en kamp'o de natur'scienc'o, 1995.
31) IMAI Kunihiko, “Kio est'as lingv'o?”, En'konduk'o al scienc'o de lingv'o, 2004, p.33.
32) Kame'i Nobutaka en'konduk'as afrik'a'n soci'o'n kun mult'eg'e da lingv'o'j, kaj skrib'as pozitiv'e ĉi tiel. “Nun popol'a atend'o ne direkt'iĝ'as al mult'lingv'iĝ'o, sed klar'e al la angl'a lingv'o.” (Kame'i Nobutaka, “Lingv'o kaj feliĉ'o — 3 faktor'o'j, kiu'j'n lingv'a rajt'o dev'as en'hav'i”, Sent'a'n Syakai Kenkyŭ, 1, 2004.) Ĉi tiu pens'o-manier'o aspekt'as bon'kor'a, ĉar tiu rigard'as popol'a'n mem'vol'a'n elekt'o'n grav'a. Sed la ag'o de lingv'a'j mal'fort'ul'o'j est'as dev'ig'it'a per politik-ekonomi'a pov'o. Tial se oni taks'as la elekt'o'n alt'e, la taks'ad'o mem sub'ten'as mal'just'a'n pov'o'rilat'o'n kaj koloni'ism'o'n. Kame'i ne rimark'as la fakt'o'n.
33) Sed tia raci'a elekt'o de lingv'o'mal'fort'ul'o'j est'as ankaŭ praktik'o, kiu pli super'ig'as jam super'reg'a'n lingv'o'n, kaj prepar'as situaci'o'n, kie lingv'a diskriminaci'o facil'e aper'as. Tial ni ne dev'as jes'i sen'kondiĉ'e la elekt'o'n de mal'fort'ul'o'j. Eĉ mal'fort'ul'o'j respond'ec'as etik'e. Imag'u infan'o'j'n, kiu'j molest'as ali'a'j'n por evit'i est'i molest'it'a'j. Eĉ se oni ne lern'as kaj util'ig'as Esperant'o'n, ĉiu'j pov'as pozitiv'e jes'i politik'o'n dis'vast'iĝ'i Esperant'o'n. Tial ankaŭ lingv'a mal'fort'ul'o'j neniel pov'as est'i sen'rilat'a'j al Esperant'o.
34) La efik'ec'o de Esperant'o por garanti'i lingv'a'n rajt'o'n konduk'as al rajt'o de Esperant'a eduk'o (MAŜIko Hidenori, “Esperant'a lern'ad'o en oficial'a eduk'o kaj lingv'a rajt'o”, Japan'a Esperant'ologi'o, 2, 2003). Tio ne est'as mal'facil'a politik'a task'o almenaŭ ekonomi'e.
35) KADOYA Hidenori
Akcept'it'a en aŭg.3la, 2011.
“Preleg'ist'o en Cujama ŝtat'a kolegi'o de teknologi'o, sekci'o de ĝeneral'a eduk'o. e-poŝt'o: kadoya@tsuyama-ct.ac.jp. Ĉi tiu tekst'o est'as unu'e japan'e skrib'it'a por ne esperant'o-uz'ant'o'j, publik'ig'it'a en Japani'o en 2006. Sed la argument'o est'as ankaŭ taŭg'a por esperant'a mov'ad'o kaj esperant'o-uz'ant'o'j re'kompren'i la signif'o'n de la plan'lingv'o, tial ĉi tie revizi'it'a kaj traduk'it'a en Esperant'o'n.